بۆ ناوەڕۆک بازبدە

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

وتاری ھەڵبژێردراو ١

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/١

جووڵە (بە ئینگلیزی: Motion)، بریتییە لە گۆڕانی شوێنی تەنێک لەچاو شوێنی تەنێکی تردا کە بەجێگیر دانرابێت. گۆڕانکاری لە جووڵەدا ئاکامی دەکارخستنی ھێزە. زۆرتر جووڵە لە ڕێگای ئەم دەستەواژانەوە وەسف دەکرێت: خێرایی، لەز، جێگۆڕین و کات. ئەو جۆرە کە لە یاسای یەکەمی نیوتندا ھاتووە، خێرایی شتێک ناتوانێت بێتە گۆڕین مەگەر ھێزێک لە سەری کاربکات. ڕاوەشی شتێک ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە بارست و خێرایی شتەکە و ئەو جۆرە کە لە یاسای مانەوەی ڕاوەشدا ھاتووە، گشت ڕاوەشی ھەموو شتەکانی یەک سیستەمی داخراو (ئەوەی کە ھێزە دەرەکییەکان لە سەری کاریگەرییان نیە) بە تێپەڕبوونی کات نایێنە گۆڕین. تەنێک کە نەجووڵێتەوە پێی دەوترێت: لە وچاندا، بێ‌جووڵە، بێ‌تەکان، ڕاوەستاو، یان خاوەنی شوێنی نەگۆڕ. جووڵە ھەمیشە لە حەنای یەک چوارچێوەی ئاماژەدا دەبینرێت و ئەندازەی دەگیردرێت. لەبەر ئەوە کە ھیچ چوارچێوەیەکی موتڵەقی سەرچاوە بوونی نیە، جووڵەی موتڵەقــیش بۆی نیە دیاریبکرێت؛ ئەمە لە ڕێگەی دەستەواژەی جووڵەی نیسبیــیەوە جەختی لە سەر دەکرێت. تەنێک کە لە حەنای یەک چوارچێوەی سەرچاوە دا بێ‌جووڵەیە، لە حەنای بێ‌بڕانەوە چوارچێوەیتردا دەجووڵێتەوە. کەوابوو، ھەموو شتێک لە گەردووندا دەجووڵێتەوە. گشتی‌تر، وشەی جووڵە ئاماژە دەکات بە ھەر گۆڕانێکی فەزایی یان/وە کاتی لە سیستەمێکی فیزیکیدا. بۆ نموونە، مرۆڤ دەتوانێت باسی جووڵەی شەپۆلێک یان وردیلەیەکی کوانتۆمی (یان ھەر مەیدانێکی دیکە) بکات ھەرچەن کە لەوێدا چەمکی شوێن دەکاردا نییە.

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٢

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٢

شەپۆلی ڕادیۆیی (بە ئینگلیزی : Radio Waves) مەودایەکی بەرفراوان لە شەپۆلەکانی شەبەنگی کارۆموگناتیسی دەگرێتەوە. شەپۆلە ڕادیۆییەکان ئەو شەپۆلە کارۆموگناتیسیانە دەگرێتەوە کە دریژترین درێژی شەپۆلیان ھەیە یان ئەوانەی کە کەمترین لەرەلەریان ھەیە ، لە نێوان ھەموو شەپۆلە کارۆموگناتیسیەکاندا. شەپۆلە ڕادیۆییەکان لە ڕاستیدا ھەموو شەپۆلێکی کارۆموگناتیسی کە درێژی شەپۆلەکەی گەورەتر بێت لە (٣٠سم) بێت. شەپۆلە ڕادیۆییەکان بەکاردێت بۆ پەخشکردنی نیشانە ڕادیۆییەکان و نیشانە تەلەفزیۆنییەکان. درێژی شەپۆلە ڕادیۆییەکان لە نێوان تیرەی تۆپێکی پێ و درێژی یاریگایەکی تۆپی پێدا دەبێت. لەبەر ئەوەی ئەم شەپۆلانە کە درێژی شەپۆلیان زۆرە دەتوانن با ئاسانی بە دەوری تەنەکاندا بگوازرێنەوە ، بۆیە بۆ ناردنی زانیاری بۆ شوێنە دوورەکان گونجاو دەبن. لە ھەر وڵاتێکدا دەستەیەک پسپۆڕ ناوچەکانی یان پشتوێنەکانی درێژی شەپۆلەکان دیاری دەکەن کە ئێزگەکان دەتوانن لە بڵاوکردنەوەی ڕادیۆیی و تەلەڤیزیۆنیدا بەکاری بھێنین. تەنە زۆر دوورەکانی قوڵایی بۆشایی ئاسمان شەپۆلی ڕادیۆیی دەردەکەن. لەبەر ئەوەی ئەم شەپۆلانە دەتوانن بەناو بەرگە ھەوای زەویدا بڕۆن ، بۆیە زانایان ھەوایی زۆر گەورە لەسەر زەوی بەکاردێنن بۆ وەرگرتنی ئەم شەپۆلانە ، ئەمەش یارمەتی زاناکان دەدات بۆ ئەوەی لە گەردوون تێبگەن.

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٣

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٣

فیزیکی ناوکی (بە ئینگلیزی: Nuclear physics) بەشێک لە زانستی فیزیکە کە تەرخان کراوە بۆ توێژینەوە لە تایبەتمەندی و گەوشینی ناوکی ئەتۆم. چەند نموونەیەک لەم تایبەتمەندییانە بریتین لە تایبەتمەندیی وەستاویی ناوکەکان (مەندی، بە ئینگلیزی "Static") وەکوو ھەڵچەرخێنەری موگناتیسی و ئەلەکتریکی، وزەی ھەڵپێکەر (ھەڵپێکان، بەستنەوە. بە ئینگلیزی: binding energy) و ھەروەھا تایبەتمەندیی دینامیکی ناوک وەکوو جۆرەکانی ھەڵوەشانی ناوکی ئەتۆم و تایبەتمەندییەکانی رادیۆئەکتیڤی ناوکەکان. ئەم لقەی زانست ئێستاکە بناخەی گەلێک لە زانستە نوێکان وەکوو فیزیکی گەردیلە بنیاتییەکان و ئەندازیاریی ناوەکییە. ھەروەھا بەگشتی ٣٠٠ بواری زانستی - لێکۆڵینەوەیی و دەوروبەری ١٥٠ بواری بەرھەمھێنانی تەکنۆلۆژیا دەکارھاتوو لەخۆ گرتووە. ("دەکارھاتوو" نەک بە مانای بەکارھێنراو، بەڵکوو بەو مانایەی کە بکرێ و توانای ئەوەی ھەبێ یەکسەر بخرێتە بواری کارکردنەوە). پێویستە ڕوون بکرێتەوە کە فیزیکی ئەتۆمی و فیزیکی ناوەکی لێک جیاوازن. فیزیکی ئەتۆمی لە پێکھاتەی ئەتۆم ئەکۆڵێتەوە و زۆرتر لە ھەوڵی ئەوەدایە کە پەی بە دەق و ڕیزبەندیی ئەلەکترۆنەکان ببات و رێوشوێنی بەکارھێنانی ئەلەکترۆن بۆ ھەر مەبەستێک بدۆزێتەوە؛ لەکاتێکدا کە فیزیکی ناوەکی خۆی بۆ لێکۆڵینەوە لە ناوکی ئەتۆم تەرخان دەکا و لە ھەوڵدایە کە لە ناوکی ئەتۆم کە لە نوکلیئۆن (پرۆتۆن و نۆترۆن) و کوارک (گەردیلەی ھەرە بچووکتر کە لەناو پرۆتۆن و نۆترۆندا ھەن) پێکھاتووە، وزە بەرھەم بھێنێ. ھەروەھا ھەندێ کاری دیکەش وەکوو "دیاری کردنی نیوەی تەمەن" و... ھەیە کە تایبەتە بە فیزیکزانانی ناوەکی. سەرەڕای ئەمانەش، بەزۆری فیزیکی ئەتۆمی و ناوەکی ھەر بە یەکێک دادەنرێن. 

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٤

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٤

گڵۆپی پلازما
گڵۆپی پلازما

دۆخی پلازما (بە ئینگلیزی: Plasma) دۆخێی تایبەتیە لە دۆخەکانی ماددە، بریتییە لە گزێکی بە ئایۆن بوو کە ئەلیکترۆنەکانی سەربەستن و بە گەرد یان گەردیلەکەوە نەبەستراون، ئەگەر ماددە لە سروشتدا لە سێ دۆخدا ھەبێت (ڕەقی، شلی، گاز) ئەوا پلازما دۆخی چوارەمی ماددەیە. بە پێچەوانەی گازەکانەوە چەند سیفەتێکی تایبەتی ھەیە بە ئایۆن بوون دەبێتە ھۆی دەرچوونی ئەلکترۆنێک یان زیاتر لە کاتێکدا گەرمی یان وزەیەکی دیاریکراو دەدرێتێ، ئەم بارگە کارەباییە پلازما یان ماددە جیوەییەکە دەکاتە گەیەنەرێک بۆ کارەبا، بۆیە بەھێز بەرەو بواری موگناتیسی کێش دەبێت. پلازما شێوەی گازێکی ھاوتا (مامناوەند) وەردەگرێت کە لە ھەور دەچێت بۆ نموونە ئەستێرەکان یان وەک گورزەیەکی بە ئایۆن بوو دێت کە تەپوتۆز و دەنکۆڵەکانی تێدایە و پێی دەڵێن پلازمای تەپ و تۆزاوی، ئەمەش بەھۆی گازی بە ئایۆن بووەوە دروست بووە کاتێک ئەلکترۆن بۆ دوور لە ناوک ھەڵدەدڕێت بارگە پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەکان سەربەستتر دەبن.

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٥

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٥

ئامێرێکی پێشکەوتووی تیشکی ئێکس کە بۆ دۆزینەوەی پەیکەری بەلوری ماددەی شێوە تۆز بەکار دێت
ئامێرێکی پێشکەوتووی تیشکی ئێکس کە بۆ دۆزینەوەی پەیکەری بەلوری ماددەی شێوە تۆز بەکار دێت

بەلورناسی تیشکی ئێکس (بە ئینگلیزی: X-ray Differaction) بریتییە لە تەکنیکی بەکارھێنانی تیشکی ئێکس بۆ ناسینی پەیکەری بەلوری ماددەی ڕەق. لەم تەکنیکەدا تیشکی ئێکس لە ماددەیەک بەرھەم دێنن (بە شێوەیەکی گشتی شەپۆلی کورتی kα کە درێژیەکەی دەگاتە ١٬٥٤ ئەنگستڕۆم).

زۆرێک لە مەوادی دەوروبەرمان پێک ھاتوونە لە خوێیەکان، کانزاکان و نیمچەگەیەنەر، ھەروەھا چەندی شێوەی ئەندامی و نائەندامی). ھەر یەک لەم ماددانە پەیکەری بەلورییان ھەیە، کە بەم ھۆیەشەوە بەلورناسی تیشکی ئێکس پێوانە کردنێکی بنچینەییە بۆ زۆرێک لە بابەتە زانستیەکان. لە یەکەم دەیەی پەیدا بوونی، ئەم تەکنیکە بەکاردەھات بۆ پێوانە کردنی سایزی گەردیلەکان، درێژی و تایپی بەندی کیمیایی ماددەکان. ھەروەھا ئەم ڕێگەیە سودی لێ بینراوە بۆ زانینی پێکھاتەی و کاری زۆر گەردی بایۆلۆجی وەک ڤیتامین، پڕۆتین، دەرمان و دی ئێن ئەی. تا ئێستاش ئەم تەکنیکە بە شێوەیەکی بەر چاو بەکار دێت بۆ زانینی تایبەتمەندییەکانی ماددە نوێیەکان.

لە پێوانە کردنی نمونەیەک کە لە تاک بەلورێک پێک ھاتبێت، نمونەکە لە سەر گۆنیایەک دادەنرێت. ئەم گۆنیایە بەکار دێت بۆ دیاری کردنی شوێنی و ئەو گؤشەیەی کە تیشکی ئێکس بەر نمونەکە دەکەوێت. ئەم نمونەیە لە لایەن تیشکێکی تاکڕەنگ دەپێکێنرێت کە بە ھۆیەوە پاتێڕنێک دروست دەبێت. وێنەی 2D بە ھۆی مۆدێلێکی ماتماتیکی (Fourier transforms) دەگۆڕێت بۆ 3D.

زیاتر…

وتاری ھەڵبژێردراو ٦

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٦

وێنەی دەرچوونی تیشکی گاما لە ناوکی گەردیلە
وێنەی دەرچوونی تیشکی گاما لە ناوکی گەردیلە

تیشکی گاما (بە ئینگلیزی: Gamma Ray) تیشکێکی کارۆموگناتیسییە بەمەش لە شەپۆلەکانی ڕووناکی دەچێت بێجگە لەوەی کە درێژی شەپۆلەکەی زۆر لە درێژی شەپۆلی ڕووناکی کورتترە واتا لەرەی شەپۆڵی زیاترە لەھەریەک لە (حەوت جۆرەکانی شەبەنگی کارۆموگناتیسی) وزەیەکی زۆر بەرزی ھەیە و بە خێرایی ڕووناکی دەردەچێت، توانایەکی زۆری لە تێپەڕبوون بە ناو تەنەکاندا ھەیە، تەنھا ئەو بەربەستە ئەستوورانە نەبێت کە لە قوڕقوشم دروست کراون. ئەم تیشکە بەھۆی وزەکەیەوە دەناسرێتەوە، تیشکی گاما وزە زۆر بەرزەکان کە زاناکان تێبینیان کردوون لە ناوچە گەرمەکانی گەردوونەوە بێن، گەردیلە تیشکدەرەکان و تەقینەوە ناوکیەکان تیشکی گاما بەرھەمدەھێنن. ئەم تیشکانە دەتوانن شانەی زیندوو بکوژن، بۆیە لە بواری پزیشکیدا بۆ لەناوبردنی شانە شێرپەنجەییەکان بەکاردێن. تیشکی گاما ناتوانێت بە تەواوەتی بەرگە ھەوای زەوی ببڕێت بۆیە زاناکانی گەردوونناسی دەزگای کەشفکردنی تیشکی گاما لەسەر مانگە دەستکردەکان دادەنێن.

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٧

دەروازە:فیزیک/وتاری ھەڵبژێردراو/٧

باتری یەکێک لە سەرەکی ترین سەرچاوە کارەباییە لە ئامێرە کارەباییەکان.
باتری یەکێک لە سەرەکی ترین سەرچاوە کارەباییە لە ئامێرە کارەباییەکان.

ڤۆڵتیە (بە ئینگلیزی: Voltage یا Electric potential difference) بریتییە لە پەستانی کارەبا. بە واتایەکی تر گەر لەبەینی دوو خاڵی دیاریکراو جیاوازی بارگەی کارەبایی ھەبێ پێی دەگوترێ ڤۆڵتیەی کارەبا ھەیە یاخود پەستانی کارەبا ھەیە. بە نمونەیەکی تر گەر دوو تانکی ئاو ھەبێت، و ئاستی ئاوی یەکێکیان بەرزتر بێت لەوی تریان، کەواتە پەستانی ئاو ھەیە و گەر بە بۆڕییەک بەیەکتر بگێنرێن ئاو لە تانکی ئاست بەرزەکەوە بۆ تانکی ئاست نزمەکە جوڵە دەکات. بە ھەمان شێوە، گەر بڕی بارگەی کارەبایی لە خەزانێک دا زیاتر لە خەزانێکیتر کۆ ببێتەوە، دەگوترێ پەستانێکی کارەبا ھەیە. کاتێک گێنەرێکی کارەبا لە نێوان ئەم دوو خەزانە کارەبایییە ببەسترێ، بارگە کارەبایییەکان لە شێوەی تەزووی کارەبا لە خەزانی گەورەکەوە بۆ خەزانە کەمەکە جووڵە دەکەن. لە کارەبای وەستاودا ڤۆڵتیە بریتییە لە بڕی ئەو ئیشەی کە ئەنجام دەدرێ لەسەر بارگەی ئەزموون. بە پێی سیستەمی نێودەوڵەتی یەکە (SI)، یەکەی ڤۆڵتیە بریتییە لە ڤۆڵت (Volt). یەک ڤۆڵت یەکسانە بە (Joule/coulomb). ھێمای ڤۆڵتیە بریتییە لە (ΔV یا V).

زیاتر...

وتاری ھەڵبژێردراو ٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٩

وتاری ھەڵبژێردراو ١٠

وتاری ھەڵبژێردراو ١١

وتاری ھەڵبژێردراو ١٢

وتاری ھەڵبژێردراو ١٣

وتاری ھەڵبژێردراو ١٤

وتاری ھەڵبژێردراو ١٥

وتاری ھەڵبژێردراو ١٦

وتاری ھەڵبژێردراو ١٧

وتاری ھەڵبژێردراو ١٨

وتاری ھەڵبژێردراو ١٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٢١

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٢٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٣١

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٣٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٤١

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٤٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٥١

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٥٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٦١

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٦٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٧١

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٧٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٨١

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٨٩

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٠

وتاری ھەڵبژێردراو ٩١

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٢

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٣

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٤

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٥

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٦

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٧

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٨

وتاری ھەڵبژێردراو ٩٩