کوردیی باشووری

کوردیی باشووری
کوردی
قسەی پێدەکرێ لە	رۆژاوای ئێران ڕۆژھەڵاتی عێراق
ناوچە	ڕۆژاوای ئێران، پارێزگای کرماشان، پارێزگای ئیلام، ڕۆژھەڵاتی پارێزگای کوردستان، ڕۆژاوای پارێزگای ھەمەدان و جەماوەرەکانێک لە کوردانی پارێزگای قەزوین، پارێزگای ئەلبورز، پارێزگای تاران؛ ڕۆژھەڵاتی عێراق، ناوچەکانی خانەقین، کفری، مەندەلی و کوردانی بەغدا.
ژمارەی ئاخێوەران	نزیکەی ٣،٥٠٠،٠٠٠ (بە ھەژماردنی لەکەکان ھەتا ٥،٠٠٠،٠٠٠)  (ڕێکەوت نەدراوە)
بنەماڵەی زمان	بنەمایی کوردیی باشووری
کۆدەکانی زمان
ISO 639-3	sdh
Linguasphere	58-AAA-c
ناوچەکانی کوردیی باشووری
زاراوەکانی کوردی ██ کورمانجی ██ سۆرانی ██ کەڵھوڕی و گۆرانی ██ زازاکی ██ تێکڵاو

کوردیی باشووری (ھەروەھا کوردیی کەڵھوڕی، کوردیی خوارین، کوردی خوارگ یان کوردیی جنووبی) یەکێک لە زارە سەرەکییەکانی زمانی کوردییە و لە ھەرێمەکانی کرماشان، ئیلام، خانەقین و بەشێک لە پارێزگای سنە وھەمەدان و لەنێو کوردەکانی شێخ بزەینی لە تورکیا قسەی پێدەکرێت. ھەندێک جار بەم زارە کەڵھوڕییش دەگوترێت، بەڵام کەڵھوڕی خۆی شێوەزارێکی کوردیی باشوورییە. کوردیی کرماشانی، کوردیی کەڵھوڕی، کوردیی پاڵەیی، کوردیی سنجاوی، کوردیی زەنگنەیی، کوردیی کولیایی، کوردیی گەڕووسی و کوردیی فەیلی ھەموویان کوردیی باشووری پێکدەھێنن. ھەروەھا ھەندێک سەرچاوە کوردیی لەکییش بەشێک لە کوردیی باشووری دەزانن، بەڵام بەڕای ھەندێکیش لەکی لقێکی سەربەخۆ لە زمانە کوردییەکان بە ئەژمار دێت.

تایبەتمەندیەکان

یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی زاری کوردیی باشووری، ئرگاتیڤ نەبوونی بنزاراوەکانی کوردیی باشووریە، ئەمە لە حاڵێکدایە کە کوردیی کرنی کە لە بنزاراوەکانی کوردیی باشووری بە ئەژمار دێت، ئرگاتیڤە. ھەروەھا تایبەتمەندیی ئرگاتیڤ لە زۆربەی بنزاراوەکانی کوردیی لەکیش دەبێنرێت، بەلام ھەندێک لە بنزاراوەکانی کوردیی لەکییش وەکوو بنزاراوەی ھەرسینی ئرگاتیڤ نین. جگە لە ئەمە، بنزاراوەکانی سنجاوی و زەنگنەیی کە زۆر بە کوردیی لەکی نزیکن، ئرگاتیڤ نین و بەشێک لە کوردیی باشووری بە ئەژمار دێن.

نموونەیەک لە ڕستەی وێژەیی

ئەو چێشتەگ چۊ زانست لە دیرووک توومار کریاێە ڕا و ئەنیشەێ ڕچەشکنەیل فەڵسەفە لە سەدان ساڵ وەرجە زاین بۊیە. فەڵسەفە وەرجە سۆقرات، چاودێر زانستەیل سرووشتی بۊیە و کارێگەو کردار، باوەڕ، دین و ئاین خەڵک نێاشتێیە. وە سەر ئێ بێ باێەخییەوە لە سەرەتاێ دامەزریان کوومەڵگایل شاری و ژیار بەشەری زۊنە، تەنانەت وەرجە وە دی ھاتن دینەیل گەورا، بەشەر پەێ وە قۊلی و گرانی خێ (ئەخڵاق ) و فەرھەنگ و ئەدەبیات واوەسە و پەێوەندارێ بردۊد و ئاگا بۊ لە ڕەوڵ گران ئێ فاکتۆرە لە ژیان خوەێ. وەێ جوورە تۊەنیم بۊشیم، پەند پێشەنان وەرجە دەسەبەنی ئەڕا زانستەیل و تەنانەت بۊن فیلسووفەیل، بۊە و ژیاێە. بەشەر خاوەن ژیار تۊەنسێیە خاس و گەن لە یەکەو بکەێد و لە ڕۊ ئەزموون و خاوەنداری لە ئۆستوورە و مەتەڵەیل زۊنە، واتە و دەستەواژەێ ئەخڵاقی بسازێد. وە پاێەێ پەخشانەیل دیرووکی ئەڕا یەکم جار ئەرەستوو دەس کردە کوو کردن واتەێ پێشەنان، گ ھۊچ لاپەڕەێگ لە لێ وە دەس کەس نەڕەسیە. ئوو ھەرسەی فرە لە فیلسووفەیل و ھەڵوەسوانەیل ئەو سەردەمە چۊ: ئەفڵاتۊن، ئاپۆلۆنیووس، ئۆرپیدس و … لە ناو کارھیلێان چۊ بەشێگ لە ئەدەبیات، لەێ واتەیلە بردیانە کار، ھۊچکامێان کارێگ تایوەت لەسەر ئێ گەپە نەکردن.

ئەلفوبێ

زاری کوردی باشووری بۆ نووسین ئەلفوبێی ئارامی بەکار دێنێ و پیتێکی لە ئەلفوبێی سۆرانی زیاترە کە «ۊ» , «ü» یە. بەڵام شێوەزاری شێخ بزەینی لە تورکیا بە ڕێنووسی لاتین دەنووسرێت. وەکوو:

• قۊل (Qül) = قۆل (deep)
• ھۊل (Hül) = کاڵ (blonde)
• ھۊچ (Hüç) = ھیچ (nothing)

بەراوردی کوردیی باشووری لەگەڵ زاراوەکانی دیکەی زمانی کوردی

کوردیی باشووری	کوردیی ناوەندی	کوردیی کەڵھوڕی	کوردیی لەکی	کوردیی باکووری	کوردیی زازاکی	کوردیی ھەورامی
من	من، ئەمن		م	ئەز، من	ئەز، من	ئەمن، من
ت	تۆ، ئەتۆ، ئەتو		تۆ	تو، تە	ت، تۆ	تۆ، ئەتۆ، تو
من/م کەم	من/ئەمن ئەکەم/دەکەم		م مەکەم(مھەم)	ئەز دکم	ئەز کەنا	ئەمن/من کەروو/مەکەروو
من/م چم	من/ئەمن ئەچم/دەچم		م مەچم	ئەز دچم	ئەز شەنا	ئەمن، من لوو/مەلوو
فرە	زۆر، فرە		فرە	پڕ، زاف	زاف	زۆر/فرا
وەت	وت		ڤت	گۆت، *بێت	ڤات	ڤات/وات
ئیرەنگە، ئیسە	ئێستا، ھەنووکە		ئیسگە ،ئیسە	نھا، نکا	نکا	ئیسە
ھات-	ھات-		ھەت-ھات	ھات-	ئامە-	ئامە-
ھەنا، دەنگ	دەنگ، بانگ		ھەنا، دەنگ	دەنگ	ڤەنگ	دەنگ
کەلێن، گەورا ،قۊ	گەورە		کەڵنگ	گر، گرس، مەزن	گرس	گەورە
وا	با		ڤا	با	ڤا	ڤا/وا
واران	باران، وەرشت		ڤاران، ڤەشت	باران	ڤاران	واران
گەن ، خراو	خراپ		گەن ، پێس	خراب	خراب، خراڤ	خراب